Δημοσιεύτηκε στον «Εξάντα» τον Ιούνιο του 2018.

 

Εισαγωγή

Η Αθήνα γνώρισε μια εξαιρετική καλλιτεχνική κινητικότητα το 2017 με επίκεντρο την „documenta 14“. Το μεγάλο αυτό φεστιβάλ τέχνης παγκόσμιας εμβέλειας, που για πρώτη φορά μεταφέρθηκε και έξω από το Kassel, δεν ήταν όμως η μόνη σημαντική καλλιτεχνική έκθεση στην ελληνική πρωτεύουσα τον χρόνο που πέρασε. Παράλληλα προς αυτό έλαβαν χώρα και πολλά άλλα σημαντικά καλλιτεχνικά δρώμενα. Το άρθρο αυτό «καδράρει» τέσσερις μεγάλες εκθέσεις τέχνης στην Αθήνα το 2017 που παρουσιάζουν μια σχετική ομοιότητα μεταξύ τους αναφορικά προς το θέμα που εξετάζουμε: Το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο παραγωγής τέχνης στην Ελλάδα και την υποστήριξη που τυχόν αυτή γνωρίζει. Οι εκθέσεις αυτές είναι: Η ίδια η „documenta 14“, ένα είδος εναλλακτικής «documenta» πάλι με γερμανική πρωτοβουλία που δείχνει το έργο καλλιτεχνών της Αθήνας στα χρόνια της κρίσης, τα graffiti της πόλης και τέλος η έκθεση «Ομάδα Τέχνη – Πρώτοι Έλληνες μοντερνιστές» της Εθνικής Πινακοθήκης. Δίνουμε τον λόγο σε πιο αρμόδιους από μας να μιλήσουν για τα ίδια τα καλλιτεχνικά γεγονότα, επιφυλάσσουμε όμως στον εαυτό μας το δικαίωμα να πάρουμε θέση αναφορικά με το πλαίσιο, μέσα στο οποίο αναπτύσσεται καλλιτεχνική δράση στην Ελλάδα, και να συνάγουμε ορισμένα κριτικά συμπεράσματα, ιδίως για την παραγωγή και προβολή της τέχνης στα χρόνια της κρίσης.

 

1. «Ομάδα Τέχνη» – Πρώτοι Έλληνες Μοντερνιστές.

Εκατό χρόνια μετά την ίδρυση και πρώτη εμφάνιση της «Ομάδας Τέχνη» (1917), που έφερε ένα ανανεωτικό νεωτεριστικό πνεύμα στην ελληνική καλλιτεχνική σκηνή, ή Εθνική Πινακοθήκη/Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου της αφιέρωσε μια σημαντική έκθεση στους χώρους του Βυζαντινού Μουσείου της Αθήνας. Πρόκειται για μια ομάδα νέων καλλιτεχνών γύρω από τον Νικόλαο Λύτρα, ο οποίος, σύμφωνα με την σημαντικότερη ιστορικό τέχνης στην Ελλάδα σήμερα Μ. Λαμπράκη Πλάκα, εκπροσωπεί έναν ήπιο μεσογειακό εξπρεσιονισμό. Στην Ομάδα συναντάμε σημαντικά ονόματα Ελλήνων ζωγράφων κυρίως, που καταξιώθηκαν στον μεσοπόλεμο. Οι περισσότεροι είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό και είχαν έρθει σε επαφή με τις νέες εικαστικές ιδέες της Ευρώπης (εξπρεσιονισμός, βιενέζικη secession, συμβολισμός, φωβισμός, art nouveau κλπ.), απ’ τις οποίες παρ’ όλα αυτά κρατάνε μια κριτική απόσταση. Παρά τις αδιαμφισβήτητες ξένες επιδράσεις διακρίνει κανείς στους περισσότερους την προσπάθεια «να αποδώσουν με χρώμα την ιδιαίτερη ποιότητα του ελληνικού φωτός», γενικότερο αίτημα στους ελληνικούς καλλιτεχνικούς κύκλους απ’ την αρχή του αιώνα (Μ. Λαμπράκη Πλάκα).

Ενδιαφέρον είναι ότι ο Βασιλιάς Αλέξανδρος και ο πρωθυπουργός Ε. Βενιζέλος ανοίγουν μαζί την έκθεση τις παραμονές των Χριστουγέννων 1917, εποχή που μεσουρανούσε ο Εθνικός Διχασμός. Ο Βενιζέλος έκανε και τα εγκαίνια της τελευταίας κοινής έκθεσης της «Ομάδας Τέχνη» το 1919 στο Παρίσι, όπου βρισκόταν για το Συνέδριο της Ειρήνης μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Φαίνεται μάλιστα ότι η κυβέρνησή του είχε χρηματοδοτήσει αυτήν την έκθεση με βάση νόμο που ψήφισε για την καλλιτεχνική προβολή της χώρας στο εξωτερικό.

 

2. „Documenta 14“ στην Αθήνα / «Αντίδωρον» στο Kassel

Ο καλλιτεχνικός διευθυντής της „documenta 14“ Adam Szymczyk είχε την ιδέα να παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην ιστορία της αυτή η παγκόσμιο έκθεση τέχνης και έξω από το Kassel, επιλέγοντας γι’ αυτό την ελληνική πρωτεύουσα. Το μόττο της documenta ήταν: «Να μάθουμε από την Αθήνα». Παρ’ όλα αυτά η διπλή έκθεση έφερε και διπλή κριτική: Στην Γερμανία για τα πάνω από πέντε εκατομμύρια ευρώ που κόστισε ιδίως η παρουσίαση στην Αθήνα, στην ελληνική πρωτεύουσα για τον «πολιτιστικό ιμπεριαλισμό» που θέλησαν να διαγνώσουν κάποιοι καλλιτέχνες. Ως «Αντίδωρον» το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης έστειλε μια επιλογή από την δική του συλλογή έργων τέχνης (που χρονολογούνται από την δεκαετία του ’60 μέχρι σήμερα) στο Kassel. Σύμφωνα με την διευθύντρια του ΕΜΣΤ Κ. Κοσκινά, η συλλογή του Μουσείου μπορεί μεν να περιλαμβάνει πολλά έργα Ελλήνων καλλιτεχνών, δεν υπάρχει όμως ένας ιδιαίτερος ελληνικός χαρακτήρας, μια «ελληνικότητα», που να διαπερνά την έκθεση των έργων του «Αντίδωρου».

 

3. Έλληνες καλλιτέχνες στην εποχή της κρίσης

Σε μια εποχή που η Ελλάδα δοκιμάζεται σκληρά από την κρίση, πράγμα ιδιαίτερα εμφανές στην Αθήνα, παρατηρούμε μια μεγάλη έξαρση της καλλιτεχνικής δράσης στην ελληνική πρωτεύουσα που γίνεται αισθητή παντού. Δύο λόγοι υπάρχουν γι’ αυτό: Πρώτον, οι Έλληνες καλλιτέχνες δεν είχαν σοβαρή κρατική υποστήριξη ούτε πριν από την κρίση, τότε που υπήρχαν τα λεφτά, άρα: «ίσα-ίσα τώρα δρούμε ελεύθερα, αφού δεν έχουμε να χάσουμε πια τίποτα». Δεύτερον, η εικόνα της κρίσης παντού είναι μια μεγάλη θεματική πηγή έμπνευσης, αφού ο καλλιτέχνης έπαιρνε πάντα το μέρος των φτωχών και των απόκληρων μιας κοινωνίας. Παράλληλα προς την „documenta 14“ έλαβαν χώρα πολλές καλλιτεχνικές εκθέσεις στην ελληνική πρωτεύουσα την χρονιά που πέρασε, κάποτε μάλιστα και σαν „anti-documenta“. Η καλλιτεχνική έκρηξη της Αθήνας προκάλεσε το ενδιαφέρον και κύκλων του εξωτερικού και έτσι πρέπει να εκτιμηθεί η Έκθεση „Artists in Athens – City of Crisis“ που έγινε στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης (Αθήνα) και στο Ίδρυμα Rosa Luxemburg (Βερολίνο) και που συνοδεύεται από μια Dokumentation που εκδόθηκε στο Βερολίνο το 2017.

Σύμφωνα όμως με τον Έλληνα γκαλερίστα και εκδότη του περιοδικού „The Art Newspaper „ Γ. Γεωργακόπουλο η οικονομική και εμπορική αξία αυτής της μεγάλης καλλιτεχνικής παραγωγής στην Ελλάδα σήμερα είναι σχεδόν μηδαμινή σε σχέση με τις αγορές τέχνης των προηγμένων χωρών και το πραγματικό ενδιαφέρον των διεθνών συλλεκτών για ελληνικά έργα τέχνης είναι σχεδόν ανύπαρκτο. Στο ερώτημα «μπορεί η κρίση στην Ελλάδα να δημιουργήσει σπουδαία τέχνη;» απαντάει επιφυλακτικά: «Οψόμεθα!»

 

4. Street Art – Graffiti στην σημερινή Αθήνα

Καθώς η ελληνική πρωτεύουσα είναι παραδομένη στην φτώχεια και την εγκατάλειψη, πλημμυρισμένη από άστεγους και πρόσφυγες, με ένα σημαντικό μέρος της εξουσίας στα χέρια των αναρχικών, τα κτίρια της πόλης είναι γεμάτα graffiti που συμβάλλουν στην εικόνα του χάους της πόλης. Τα θέματά τους είναι συχνά ίδια με τα θέματα των καλλιτεχνών που έχουν ατελιέ: αντι-εθνικισμός, αντι-φασισμός, αντι-ρατσισμός, μίσος για τους «μπάτσους», η εξαθλίωση των ανθρώπων, συμπάθεια για τους άστεγους, τους ξεγραμμένους, τους πρόσφυγες κλπ. Μόνο που το μήνυμα είναι εδώ πιο «φωναχτό» και υπογραμμισμένο συχνά με συνθήματα.

Τα graffiti της Αθήνας εξυμνούνται, π.χ. στην Dokumentation „Artists in Athens – City of Crisis“ στην οποία αναφέρθηκα πιο πάνω, ως «ελεύθερη δημοκρατική έκφραση» και έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον καλλιτεχνικών περιοδικών του εξωτερικού, ακόμα κι ένα πρωτοσέλιδο της New York Times αφιερώθηκε σ’ αυτά. Πώς εξηγείται αυτό γεγονός;

Κατά κύριο λόγο πρόκειται για μια νοσταλγική ανάμνηση του παρελθόντος μεγαλουπόλεων, όπως το Άμστερνταμ, το Λονδίνο, το Παρίσι, η Βαρκελώνη, η Κοπεγχάγη και το Βερολίνο, που έζησαν κάποτε έντονα τέτοια φαινόμενα graffiti, μέχρι που ήρθε ο «εξευγενισμός», δηλαδή η ανακαίνιση και η αναβάθμιση της περιοχής (gentrifikation). Η διαφορά με την Αθήνα είναι όμως τεράστια: Οι πόλεις αυτές δεν καταστράφηκαν ποτέ από κάποια τρόϊκα, οι κάτοικοί τους δεν φτωχοποιήθηκαν βίαια, τα κτίριά τους δεν παραδόθηκαν στην εγκατάλειψη σε διάστημα λίγων ετών. Για την Αθήνα δεν έχει «να φοβάται» κανείς έναν τέτοιο «εξευγενισμό» για τα επόμενα χρόνια: Δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις γι’ αυτό! Κι όσον αφορά την σύγκριση με το Βερολίνο που ακούγεται συχνά τελευταία («η Αθήνα είναι το νέο Βερολίνο»), αυτή μόνον σαν ευφάνταστος ευφημισμός μπορεί να θεωρηθεί.

 

Επίλογος

Ποια συμπεράσματα μπορεί να βγάλει κανείς από τα παραπάνω; Μια πρώτη διαπίστωση είναι ότι ο καλλιτέχνης στην Ελλάδα σήμερα – σε αντίθεση π.χ. με τους πρώτους Έλληνες μοντερνιστές πριν εκατό χρόνια – είναι τοποθετημένος εχθρικά απέναντι στο ελληνικό κράτος. Η μομφή του για τις κοινωνικές αδικίες καταλήγει συχνά σε ολοκληρωτική αποδοκιμασία του ίδιου του εθνικού κράτους. Αυτή η αμείλικτη κριτική στην «συμφορά» που ακούει στο όνομα «Ελλάδα» θα μπορούσε υπό όρους να είναι σωστή και δίκαιη. Επειδή σε άλλες χώρες ένα υπόλοιπο πατριωτισμού σε συνδυασμό με μια πιο ορθολογική προσέγγιση των πραγμάτων θα είχε αποτρέψει ίσως αυτήν την απίστευτη εμβάθυνση της κρίσης που ζούμε στην χώρα μας. Το να παίρνει ο καλλιτέχνης το μέρος των αδικημένων είναι απολύτως φυσικό. Αλλά το ερώτημα που θα  ξάφνιαζε μάλλον τους περισσότερους Έλληνες καλλιτέχνες είναι το εξής: Ποια ήταν και ποια είναι η ευθύνη της ίδιας της τέχνης στην Ελλάδα (ως συλλογικής σκηνής και ως τμήμα της ιδεολογικής βαθμίδας συναρμογής μιας κοινωνίας που είναι υπεύθυνη για την αισθητική αντίληψη των πραγμάτων) για την έλευση και την εξέλιξη της κρίσης; Γιατί δεν μπορεί βέβαια η τέχνη να παρεμβαίνει καταγγέλλοντας ότι «κάτι πήγε πολύ στραβά», να εξαιρεί όμως τον εαυτό της απ’ την ευθύνη για το τι έφταιξε και στράβωσαν έτσι τα πράγματα. Το λιβάνισμα του καλλιτέχνη «που καταγγέλλει την αδικία μέσα στην κρίση» μπορεί να καταλήξει σε ένα νέο λαϊκισμό.

Μόνη της η κρίση του κράτους και η συνακόλουθη ύπαρξη κοινωνικών προβλημάτων σε μια χώρα δεν αρκεί για να υπάρξει πραγματική καλλιτεχνική ανανέωση. Συνήθως η μία κρίση, αυτή του κράτους, φέρνει την άλλη, αυτή της τέχνης. Προϋπόθεση υπέρβασης της κρίσης και στην μια και στην άλλη περίπτωση είναι να μην αναζητά κανείς την ευθύνη έξω απ’ τον ίδιο τον εαυτό του, όπως γίνεται κατά κανόνα στην Ελλάδα.

Υπάρχουν σπουδαίοι Έλληνες καλλιτέχνες που ανήκουν στους καλλίτερους του είδους διεθνώς. Συνήθως τα κατάφεραν με τις δικές τους δυνάμεις να γίνουν γνωστοί και πολύ συχνά εγκατέλειψαν την χώρα πριν ή μετά από αυτό. Παρ’ όλα αυτά: Η υποστήριξη της τέχνης είναι (συνταγματική σήμερα) υποχρέωση του ελληνικού κράτους, όπως ήταν και πριν από εκατό χρόνια, όταν καθιερώθηκε με νόμο, για την οποία αυτό έχει δείξει μέχρι τώρα βαρεία αμέλεια. Αυτός είναι ο φυσικός τρόπος, για να ενισχυθεί η τέχνη στην Ελλάδα. Βοήθεια από το εξωτερικό πρέπει να την δέχεται κανείς με ευγνωμοσύνη (αυτό ισχύει τόσο για την „documenta 14“, όσο και για την έκθεση „Αrtists in Athens – City of Crisis“ στις οποίες αναφέρθηκα πιο πάνω), να την υποβάλλει όμως σε κριτικό έλεγχο. Επειδή αυτή η βοήθεια, ακόμα κι αν έχει τις καλλίτερες προθέσεις, έχει συνήθως τις δικές της ιδεολογικές προτιμήσεις και σκοπιμότητες.

Κώστας Δημακόπουλος